czyli
Tomasz Bednarek w Zakliczynie
Ten znany aktor (dubbingował m.in. filmowego Shreka) i reporter telewizyjny, tym razem zawitał ze swoim popularnym programem podróżniczym „Zakochaj się w Polsce” do najmniejszego miasta Małopolski czyli Zakliczyna, o którym pierwsze zapisy sięgają roku 1326, i który obok wielu innych atrakcji słynie m.in. z festiwali fasoli „Piękny Jaś” i środowych jarmarków oraz własnego zawodowego teatru. Ta stolica naddunajeckiej gminy położona w Kotlinie Zakliczyńskiej przy skrzyżowaniu dróg krajowych o numerach 980 Jurków – Biecz i 975 Wojnicz – Nowy Sącz, choć najmniejsza, posiada jeden z największych w Małopolsce Rynek. Ma on 170 metrów długości i 100 metrów szerokości.
Na Rynku tym stoi zabytkowy dziewiętnastowieczny ratusz, gdzie ma siedzibę prężnie działające Zakliczyńskie Centrum Kultury, któremu od lat dyrektoruje Kazimierz Dudzik – znany regionalista, ceniony działacz kultury i społecznik. Z narożników rynku odchodzi 7 ulic o łańcuchowej zabudowie jednorodzinnej, która także zdecydowanie przeważa wokół pozostałych 20 ulic z unikalnymi drewnianymi pochodzącymi z XVIII w. domami, o ciekawej konstrukcji, stosowanej wyłącznie przez cieśli w Zakliczynie, który obecnie zamieszkuje około 1700 mieszkańców. A ponieważ zgodnie z telewizyjną „tradycją” obecnie realizowany przez Tomasza Bednarka program ukarze się w TVP zapewne za jakiś czas, warto przypomnieć niezwykłą historię tego miasteczka.
Choć nazwa miejscowości Zakliczyn ma relatywnie krótka metrykę, bo pojawia się w 1558 roku – za sprawą Spytka Wawrzyńca Jordana, który nadaje nazwę i statut miastu lokowanemu na terenie dotychczasowej, benedyktyńskiej miejscowości o nazwie Opatkowic – to historia odnotowuje pierwsze informacje o osadzie nad Dunajcem w roku 1105 za sprawą legata papieskiego Idziego. Autor notki nazywa osadę po prostu Dunajec i pisze, że od 1086 roku jest własnością benedyktyńską. Kolejne wzmianki datowane są na rok 1215 za sprawą biskupa krakowskiego Wincentego Kadłubka i dotyczą również spraw kościelnych, tym razem związanych z dziesięciną należną Kapitule Krakowskiej od dziewiętnastu wsi należących do opola czchowskiego. Późniejsze notki mówią o tym, że miejscowość będąca na początku istnienia własnością rodu Gierałtów – Osmiorogów nazywała się Goluczyn. Potem, gdy wdowa po Pakoszu oddała miejscowość benedyktynom tynieckim, jej nowa nazwa to Opatkowice funkcjonująca historycznie do daty lokacji miasta prywatnego.
Po lokacji, miasteczko przeżyło gwałtowny rozkwit gospodarczy wynikający z rozwoju rzemiosła i handlu. Właściciele Zakliczyna – najpierw benedyktyni a potem możni melsztyńscy – doskonale wykorzystali położenie miejscowości na skrzyżowaniu szlaków handlowych i pielgrzymkowych krzyżujących się na linii wschód – zachód i północ – południe. Przez Zakliczyn biegł najbardziej znany europejski szlak pielgrzymkowy, sięgająca swoja historią IX wieku, tzw. Droga św. Jakuba. W 1987 roku Rada Europy uznała ten prowadzący przez cała Europę (od Odessy do Santiago de Compostela), za pierwszy Europejski Szlak Kulturowy, który w roku 1993 został wpisany na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Zakliczyn ma też inne powody do dumy historycznej. W 1622 roku został założony tu pierwszy na ówczesnych ziemiach polskich zakon kontrreformancki Ojców Franciszkanów Mniejszych – działający do dziś i będący od 4 października 2008 roku – dnia imienin patrona św. Franciszka – siedzibą drugiej zakliczyńskiej parafii.
Z Zakliczyna pochodził Mikołaj Jordan (słow. Mikuláš Jordán), od 19 lutego 1506 starosta spiski. Zygmunt Scypion Tarło, kasztelan sądecki, z grupą wybitniejszych osobistości pisał do papieża Grzegorza XV, aby pozwolił franciszkanom reformatom osiedlić się w Polsce. Gdy ci przybyli do kraju, jako pierwszy wystąpił w 1621 roku z propozycją wystawienia im klasztoru w Zakliczynie nad Dunajcem. Zakonnicy przybyli 19 czerwca 1622 roku wprowadzeni przez syna fundatora Andrzeja Tarłę. Pierwsze zabudowania klasztorne były drewniane. W latach 1645–1651 drugi syn fundatora, Zygmunt Aleksander Tarło, kasztelan przemyski, razem z żoną Elżbietą z Kostków (krewną św. Stanisława), polecił wystawić murowany kościół i klasztor pw. Matki Boskiej Anielskiej.
Wspomina się też, że w Zakliczynie zatrzymali się na postój w 1683 roku wojska powracające z Odsieczy Wiedeńskiej z Janem III Sobieskim na czele. Miejscem upamiętniającym to wydarzenie jest kapliczka Matki Bożej Królowej Polski przy ul. Malczewskiego, u stóp której zostali pochowani ci rycerze, którzy zmarli w wyniku wycieńczenia i chorób. Do Zakliczyna lgną też artyści. Na początku XX wieku postacią często przemierzającą zakliczyński Rynek był Jacek Malczewski, który na pamiątkę związku z Zakliczyńską Ziemią podarował miastu swój autoportret, do dziś eksponowany w reprezentacyjnej sali Urzędu Miejskiego. Bywało, że wśród kupców jeszcze nie dawno pojawiał się światowej sławy kompozytor i dyrygent prof. Krzysztof Penderecki – właściciel dworu szlacheckiego w pobliskich Lusławicach i twórca Europejskiego Centrum Muzyki.
Godnymi uwagi są zakliczyńskie budowle sakralne. Jednym z najpiękniejszych kościołów barokowych w regionie jest kościół parafialny p.w. św. Idziego opata przy ul. Mickiewicza. Sama Parafia Zakliczyn nad Dunajcem (fundacji benedyktynów tynieckich) powstała prawdopodobnie w XII wieku. Pierwsza wzmianka sięga 1326 roku. Zwrócić uwagę należy na północna kaplicę, w której część wyposażenia pochodzi z pobliskiego melsztyńskiego zamku. Na dziedzińcu kościelnym znajduje się kamienny pomnik Jana Pawła II – Honorowego Obywatela Gminy Zakliczyn i Patrona miasta.
W południowo-wschodniej części miasteczka, przy ul. Klasztornej znajdują się zabudowania klasztorne Franciszkanów z pięknie, również w barokowym stylu, wyposażonym kościołem parafialnym p.w. Matki Bożej Anielskiej. We wnętrzu kościoła, przy ścianie nawy północnej, znajduje się marmurowy nagrobek Zygmunta Aleksandra Tarły. Obok tego nagrobka zobaczymy ołtarz bł. Krystyna Gondka – franciszkanina, rodaka Ziemi Zakliczyńskiej . Na dziedzińcu klasztornym znajduje się replika groty Matki Bożej z Lourdes.
Warto też odnotować zaskakującą decyzję zakliczyńskich rajców, którzy w 1934 roku zrezygnowali z praw miejskich(!)/. Na rzetelne opracowanie czeka również diaspora zakliczyńskich Żydów, dla których w czasie drugiej wojny światowej Niemcy założyli getto.
Po wojnie Zakliczyn administracyjnie Zakliczyn przynależał do powiatu sądeckiego a w jego ramach do województwa krakowskiego. W latach 1975–1998 Zakliczyn był w woj. tarnowskim. Pod koniec lipca 2005 Rada Ministrów podjęła decyzję o przywróceniu praw miejskich Zakliczynowi z dniem 1 stycznia 2006 roku.
Od 18 marca 2023 roku, dzięki powołaniu Ośrodka Praktyk Artystycznych w Rudzie Kameralnej, znany i rozpoznawalny w całej Polsce, „Teatr Nie Teraz” znalazł się w obszarze mecenatu artystycznego Zakliczyńskiego Centrum Kultury. Działający od 43 lat „Teatr Nie Teraz” jest sam w sobie unikalnym zjawiskiem na polskiej scenie teatralnej i ma do zaoferowania publiczności artystyczną triadę: BÓG – HONOR – OJCZYZNA w formie spektakli takich jak chociażby „Ballada o Wołyniu”, „Wyklęci”, „Dzień gniewu”, „Powrót Norwida”, „Pokonać piekło”…
Ruda Kameralna to miejscowość położona w południowo – zachodnim rejonie Gminy przy drodze powiatowej Bieśnik – Filipowice. Ruda Kameralna została założona w 1372 roku, co potwierdzają dokumenty katedry krakowskiej. Zgodnie z nimi wieś powstała dzięki braciom Błażejowi i Filipowi z Tworkowej, którzy uzyskali zgodę ma lokację wsi u Pasco de Brzana (Paszko z Brzany). Nazwa Ruda pochodzi od złóż rud żelaza, które znajdują się na jej terenie. Przed wiekami, w okresie średniowiecza były one eksploatowane na dużą skalę i przetapiane w tzw. dymarkach, a przekuwane w pobliskiej Paleśnicy. Ponieważ jest to miejsce zaciszne i spokojne, do nazwy przylgnęło określenie Kameralna.
Historia Rudy nie jest szczegółowo udokumentowana, Jan Długosz wzmiankuje jedynie, że sołtys odprowadzał dziesięcinę biskupowi krakowskiemu z 2 łanów pola. W gęstych lasach Rudy Kameralnej działały oddziały partyzanckie podczas II wojny światowej oraz jednostki podziemia antykomunistycznego już po 1945 roku. 27 września 1947 roku zabity został tutaj kpt. Jan „Salwa” Dubaniowski, komendant Okręgu Bocheńskiego Narodowych Sił Zbrojnych, awansowany pośmiertnie do stopnia majora.
Tomasz Bednarek – absolwent PWST we Wrocławiu w 1992 roku. Po skończeniu studiów został zaangażowany do Teatru Miejskiego, na którego scenie występował w latach 1992-1995. W sezonie 1995/1995 współpracował z Teatrem Współczesnym w Szczecinie. Po otrzymaniu roli Jacka Boreckiego w „Klanie” [1997] poświęcił się głównie karierze filmowej, choć nadal można zobaczyć go w spektaklach teatralnych, np. w „Wieczorze panieńskim plus” [2021]. Oprócz udziału w najdłuższej polskiej telenoweli, ma na swoim koncie jeszcze kilka obrazów, m.in.: „Ekstradycja 2” [1996], „Sława i chwała” [1997], „Amok”, „Ekstradycja 3” [1998] i „Duch gór” [2001] „#Kwarantanna” [2020], „Mecenas Porada” [2021]. Jest też prezenterem radiowym oraz aktorem dubbingowym (Shrek – Ciastek, Elmo, Mort, czy Tabaluga). Jednak żadna z licznych ról nie przyniosła mu takiej popularności, jak postać męża Beaty Chojnickiej. Tomasz Bednarek był prowadzącym podróżniczy program 1000 miejsc w Polsce, które musisz zobaczyć, realizowany przez telewizję Fokus TV, a od 11 września 2016 roku w TVP prowadzi program podróżniczy Zakochaj się w Polsce.
Korzystałem m.in. – zck@kultura-zakliczyn.pl /Kazimierz Dudzik/
foto: Halina Machel, K. Dudzik
Ryszard Zaprzałka
