czyli
wakacyjne odkrywanie naszych małych ojczyzn.
Mało kto z mieszkańców Tarnowa wie o istnieniu Płaskowyżu Tarnowskiego, w którego południowo-zachodniej części leży wieś Zaczarnie, pierwotnie lokowana jako Wola Lisiogórska.To zaledwie kilka kilometrów od centrum miasta, miejsce chętnie odwiedzane przez jego mieszkańców, szczególnie miłośników pieszych i rowerowych wypraw. Południowo-zachodnia część miejscowości leży na wysokości około 250 m n.p.m. Teren obniża się w kierunku rzeki Czarnej tj. północno-wschodnim, by osiągnąć w Partułach Żukowskich około 220 m n.p.m. Najwyżej położonym miejscem w Zaczarniu jest rejon Okręglika, gdzie wysokość wynosi 256 m n.p.m.
Zaczarnie graniczy od strony północnej z Lisią Górą, północno-wschodniej Starymi Żukowicami, wschodniej z miejscowością Jodłówka-Wałki, południowej z Wolą Rzędzińską, a zachodniej z Brzozówką. To z tą miejscowością związani są m.in. Janusz Kołodziej – były mistrz Polski na żużlu i Tomasz Łakoma – ceniony fotograf, dziennikarz związany z tarnowskimi mediami, kawaler Krzyża Komandorskiego Orderu Świętego Stanisława. Poniżej, na podstawie materiałów parafii w Zaczarniu, przybliżamy ciekawą historię tej podtarnowskiej wsi – zaplecza rekreacyjno-letniskowego Tarnowa.
Wieś Zaczarniu powstała bardzo późno, co spowodowane było jej położeniem. Otóż w pierwszej kolejności zajmowano tereny, które najłatwiej było przysposobić do uprawy, poruszano się skrajem puszczy czy też umieszczano domostwo na wierzchowinie. Sytuacja Zaczarnia była zupełnie inna. Położenie osady na północnym zboczu szerokiego wzniesienia, słabo odwodnionego, w dawnych czasach zapewne bardziej podmokłego czy wręcz bagnistego, nie stwarzało sprzyjających warunków do osadnictwa. Mimo tego w 1577 roku, lokowana była Wola Lisiogórska, według historyków dzisiejsze Zaczarniu. Potwierdzenie istnienia tej miejscowości znajdujemy w dokumentach dotyczących podziału hrabstwa tarnowskiego przeprowadzonego w 1603 roku, w wyniku którego Janusz Ostrogski otrzymuje m.in. Wolę Lisiogórską. W 1638 roku pojawia się nazwa Zaczarniu. W tym bowiem roku miejscowość wymieniona jest w dokumentach kościelnych jako wchodząca w skład parafii Lisiej Góry.
Osada Zaczarnia, na przestrzeni wieków miała różnych właścicieli. Stale jednak wchodziła w skład tzw. Klucza krzyskiego, a takie klucze tworzyły hrabstwo tarnowskie. I tak za Stanisławem Wróblem przyjąć należy, że po śmierci księcia Konstantego, współrządy nad terenami tarnowskimi sprawowali jego synowie: Janusz Ostrogski – kasztelan krakowski oraz Aleksander Ostrogski – wojewoda wołyński. W 1603 roku zmarł Aleksander i mocą uchwały Trybunału Lubelskiego hrabstwo został podzielone pomiędzy księcia Janusza i dzieci Aleksandra. Wschodnią część, a więc i Zaczarniu ( wówczas Wolę Lisiogórską ) otrzymał książę Janusz, który umarł w 1620 roku. Po nim dziedziczyła jego druga córka, Eufrozyna, małżonka wojewody kijowskiego Aleksandra Zasławskiego. Kolejnym właścicielem został syn wspomnianych, Władysław Dominik Zasławski – Ostrogski, koniuszy koronny, wojewoda sandomierski i krakowski. W 1657 r. dziedzictwo przejął jego syn Aleksander Janusz, a po bezpotomnej śmierci, dobra tarnowskie otrzymała jego siostra – Teofilia Ludwika, żona marszałka wielkiego koronnego Józefa Karola Lubomirskiego. Po matce w 1709 roku dobrami władał Aleksander Dominik Lubomirski, starosta sandomierski, który umarł bezpotomnie. Dziedzictwo tarnowskie przeszło wówczas w ręce siostry Aleksandra – Marii Anny z Lubomirskich, księżnej Sanguszkowej, a po niej przejęła jego trzecia żona, księżna Barbara Sanguszkowa, by w 1774 roku przekazać ją synowi, Hieronimowi Sanguszce, generałowi wojsk koronnych i wojewodzie wołyńskiemu. W rękach tej rodziny Zaczarniu znajduje się do czasu uwłaszczenia chłopów. 31 lipca 1772 roku wojska zaborcze objęły Galicję we władanie austriackie. 11 września tego roku ogłoszono publicznie manifest Marii Teresy o poddaniu kraju „protekcji cesarzowej”. W imieniu poddanych hrabstwa tarnowskiego 29 grudnia 1773 roku przysięgę wierności nowej władzy złożył pisarz prowentowy August Ryszewski.
Austriacy energicznie przystąpili do tworzenia administracji. Zaczarnie, jak większość wsi w dobrach Sanguszków, stanowiło odrębne dominium. Dzięki takiemu sposobowi zarządzania, w rękach właściciela Zaczarnia skupiała się równocześnie władza państwowa, jak i zwierzchnictwo nad poddanymi. Rządów tych dziedzic nie sprawował osobiście. W tym celu zatrudniał funkcjonariuszy, którzy pełnili funkcje administracyjne i sądowe, a tym samym byli faktycznymi reprezentantami władzy państwowej.
W zakresie sądownictwa do władz dominialnych należały sprawy cywilne, karne (ciężkie przestępstwa policyjne i kryminalne), przy których stwierdzano jedynie istotę czynu i prowadzono wstępne śledztwo bez rozpoznawania i wyrokowania. Czynności administracyjne sprawował urzędnik zwany mandatariuszem dominialnym, był on z reguły równocześnie oficjalistą dworskim. Utrzymanie sądów i administracji publicznej (w tym również płace urzędników) spoczywało na dominiach. Zmiany dotyczyły nie tylko sposobu administrowania wsią. Przed rozbiorem chłop zaczarnieński wraz z gruntem był własnością dziedzica. Poddaństwo osobiste zostaje zniesione patentem cesarza Józefa II z 5 kwietnia 1782 roku. Kolejne reformy józefińskie również wpływają na poprawę położenia włościan, regulują powinności pańszczyźniane.
Wraz ze zniesieniem pańszczyzny i ogłoszeniem konstytucji nastąpiły zmiany ustroju administracyjnego i sądownictwa. Kres istnienia dominiów nastąpił w 1855 roku, kiedy to w wyniku reformy podzielono je na gminy wiejskie i obszary dworskie. Obszar dworski w Zaczarniu był własnością rodu Sanguszków i wynosił 94,7 ha, w tym 8,22 ha gruntów ornych i 82,57 ha lasów. Gminą wiejską Zaczarnie stało się na mocy ustawy z dnia 12 sierpnia 1866 roku. W myśl jej zasad każda gmina posiadała własną władzę, którą tworzyły „Zwierzchność Gminna” na czele z wójtem, „Rada Gminy” oraz kancelaria kierowana przez pisarza gminnego. Władze gminy posiadały uprawnienia w sprawie rozstrzygania problemów lokalnych, przekazywały również polecenia władz wyższej instancji.
Koniec części pierwszej
