Tym razem rozbłysło w surowych, klimatycznych wnętrzach galerii „Piwnica pod Trójką” Muzeum Okręgowego w Tarnowie (Rynek 3), gdzie aktualnie można oglądać wystawę „Światło ikony”, prezentowaną w ramach cyklu „Tarnowscy Artyści w Galerii Muzealnej”. Wernisaż odbył się w poniedziałkowy wieczór 21 listopada o godz. 18, a towarzyszył mu występ uczniów Zespołu Szkół Muzycznych w Tarnowie – Marii Pyrz (wiolonczela) i Alexandra Brightona (instrumenty klawiszowe). Piękne, zadumane oblicza świętych otoczone złotą aureolą, połyskujące szaty, blask bijący od całych postaci wywołują niezwykłe wrażenie. Do tego bogactwo kolorów, ciekawa kompozycja i gra świateł zachęcają do kontemplacji. Sceny z życia świętych, sceny biblijne, czy też liturgiczno-symboliczne świadczą o ponadczasowości pokazywanych prac. Miejsce dla wystawy jest idealne; surowe, ceglane ściany, gdzieniegdzie przeplatane kamieniami tworzą oryginalną scenerię, a zderzenie tych materii powoduje, że ma się wrażenie jakby czas się zatrzymał. Oglądając a raczej kontemplując tę niezwykłą ekspozycję wielu uczestników tego artystycznego misterium zadawało sobie pytanie – jaka jest różnica między obrazem a ikona? Otóż na obrazie może zostać przedstawione niemal wszystko, poczynając od portretów, aż po tzw. martwą naturę oraz pejzaże. Natomiast ikona zawsze przedstawia tematykę sakralną, postaci świętych albo wyjątki z ich żywotów.
Prace prezentowane na wystawie pt.: „Światło Ikony” zostały wykonane przez osoby zrzeszone w tarnowskim Stowarzyszeniu Miłośników Ikon „Piękno Ikony”. Ikonopisarze z tej grupy to osoby o różnej profesji, w różnym wieku i z różnym doświadczeniem artystycznym. Wszystkich wiąże pasja, jaką jest pisanie ikon i związane z tym indywidualne przeżycia. Spotykają się regularnie, aby wspólnie pracować, wymieniać doświadczenia i wzajemnie sobie pomagać.
Osobą, która prowadzi tą grupę jest Beata Olszewska – uznana ikonopisarka, profesjonalistka pod każdym względem. Dzięki niej uczestnicy spotkań mogą poznać wiele tajników pisania ikon; od wykonywania podobrazi, na nich perfekcyjnych rysunków, mieszania odpowiednich pigmentów i nakładania ich na deskę metodą laserunkową – od barw ciemnych po jasne – (jest to tzw. wydobywanie z ciemności do światła), po złocenie i ostatnie wykończenia.
Ikona (gr. εἰκών eikón „obraz”) – obraz sakralny powstały w kręgu kultury bizantyńskiej, wyobrażający postacie świętych, sceny z ich życia, sceny biblijne lub liturgiczno-symboliczne, charakterystyczny dla chrześcijańskich Kościołów wschodnich, w tym prawosławnego i greckokatolickiego. Pierwowzorem ikon były (prawdopodobnie, ponieważ nie ma pewności wśród historyków sztuki) portrety grobowe z Fajum lub wczesnochrześcijańskie malarstwo katakumbowe.
Dokumenty soboru nicejskiego II z 787 roku wspominają, że tradycja wykonywania ikon istniała od czasów apostolskich, nie ma jednak na to żadnych dowodów historycznych. Według tradycji autorem pierwszych ikon był Łukasz Ewangelista. Najstarsze zachowane ikony pochodzą z VI wieku z klasztoru św. Katarzyny na Synaju. Najbardziej reprezentatywne dla tego okresu są zwłaszcza trzy dzieła przedstawiające: świętego Piotra, Chrystusa Pantokratora oraz Marię z aniołami i ze świętymi Teodorem i Jerzym. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych twórców ikon naszego kręgu kulturowego, uznawany jest wybitny rosyjski malarz Andriej Rublow.
W Polsce ikony powstawały głównie w XV–XVI wieku na ziemiach wschodnich i południowo-wschodnich. Dla ujednolicenia malarstwa ikonowego istniały podręczniki – wzorniki dla malarzy np. tzw. podlinnik. Zawierał szczególne przepisy techniczne i wzorniki ikonograficzne. Najstarszy, zachowany w formie rękopisu egzemplarz datowany jest na rok 1523. Na kompozycję ikony składa się centralnie umieszczona postać świętego obramowana scenami związanymi z jego życiem.
Współcześnie jedyną aktywną szkołą malowania ikon w Polsce jest Policealne Studium Ikonopisarstwa w Bielsku Podlaskim prowadzone przez ks. mitrata Leoncjusza Tofiluka. Szkoła istnieje od 1991 roku i kształci w zawodzie technika plastyka ikonografa.
Ikona nie jest zwykłym obrazem religijnym, malowanie ikon było czynnością świętą. Ikona, która powstawała w klasztorach Starej Rusi, malowana przez uprzywilejowanych mnichów, była emanacją Bóstwa, które prowadziło rękę twórcy. Stworzona w modlitwie, wymagała przed przystąpieniem do pracy specjalnych postów, powstawała często w postawie klęczącej.
Ikony mają za zadanie pogłębiać życie duchowe, wprowadzać do modlitwy. Anonimowy autor ikony miał pomóc podążać we właściwym kierunku. Modlitwa przed ikoną związana jest z określonym rytuałem: przy zapalonych świecach wierni kłaniają się przed ikonami, całują je.
Ikona pełni ważną rolę w kulcie kościołów wschodnich, jest ona przedstawieniem świętego, jego uosobieniem i reprezentacją. Zapewnia łączność ze świętym, pośredniczy w modlitwie.
Warto przypomnieć, że deska zajmuje szczególne miejsce w ikonografii. To symbol Drzewa Życia z ogrodu Eden, to symbol Krzyża na którym umarł Jezus. Deska jest wykonana z dobrze wysuszonego drzewa liściastego, najczęściej lipowego. Klejona z kilku kawałków, na odwrocie wzmocniona jest poprzecznymi szpongami czyli listwami wsuwanymi od tyłu metodą „na jaskółczy ogon”. Bardzo istotne jest to by szpongi były wykonane z twardszego drzewa niż podobrazie. Często ikona jest wydrążona na głębokość kilku milimetrów, w odległości 2 do 5 centymetrów od brzegu deski. To płytkie wgłębienie nosi nazwę kowczeg. Dzieli on ikonę na część boską i ziemską. To, co znajduje się wokół kowczegu, to tzw. pole ikony, które symbolizuje świat ziemski.
Jednym z ważniejszych elementów języka ikonograficznego jest kolor. Na przykład kolor szat określa cechy postaci lub charakter, w jakim dana postać występuje na ikonie. Złoto to kolor boskiej mocy i światłości. Złoto w ikonie ma ze swojej natury znaczenie ogarniającej Obecności Najwyższego, Jego Chwały, Majestatu, Subtelności. Odnosi się do Światła Niewidzialnego. Purpura – kolor szat królów, władców oraz szat zdartych z Chrystusa w przedstawieniach Ukrzyżowania. Ma ona znaczenie ziemskiej władzy, dostojeństwa, ale też męczeńskiej ofiary, przelanej krwi.
Biały – kolor czystości. Kolor szat aniołów, patriarchów Kościoła, apostołów oraz samego Chrystusa. Biel symbolizuje światłość, której właściwością jest rozlewanie się i przenikanie przestrzeni. Biel to symbol bezczasowości.
Niebieski – kolor Nieba, czystości – często używany jako kolor szat Bogurodzicy. W ikonografii ma on znaczenie oderwania się od świata, wzlotu. Jako kolor, który dobrze współpracuje z bielą będzie miał znaczenie ukierunkowania na życie wewnętrzne. Jest kolorem nieskończoności.
Czerwienie i błękity– wspólnie tworzą wielką harmonię. Dlatego spotkamy to połączenie szczególnie w odniesieniu do Chrystusa i Matki Bożej. Połączenie to daje nam znak niezwykłej harmonii pomiędzy tym to ziemskie, a tym co niebiańskie u osób tak przedstawionych na ikonie. Czysta żółć będzie oznaczać prawdę. Mętna, brudna żółć oznacza jednak pychę, cudzołóstwo, zdradę i odnosi się do siarki piekielnej. Zieleń jest kolorem wiosny, świata roślin, odrodzenia. W ikonografii ma znaczenie koloru odrodzenia duchowego, rodzącego się życia, obecności życia i Ducha Świętego.
Ikonę maluje się prastarą techniką tempery żółtkowej. Używa się suchych sproszkowanych pigmentów, zazwyczaj pochodzenia ziemnego lub mineralnego. W takiej formie, przypominać mają nam kruchość życia na ziemi, to że z prochu powstaliśmy i w proch się obrócimy, to że z ziemi zostaliśmy utworzeni i tchnięto w nas życie.
Jako spoiwa stosuje się żółtko pomieszane z białym wytrawnym winem. Tak przygotowane medium łączymy z danym pigmentem, aby uzyskać farbę o konsystencji mleka. W większości pigmentów, zwłaszcza pochodzenia mineralnego, nie wystarczy rozmieszać go z medium na palecie, ale koniecznym staje się jego utarcie. Najlepiej stosować do tego moździerz. Wsypujemy odpowiednią (niewielką zazwyczaj) ilość pigmentu i kilka kropel medium (aby konsystencja całości tworzyła rzadką pastę) i ucieramy przez kilka minut. Utartą w ten sposób farbę rozrzedzamy medium.
Malowanie to dość długi proces, wymagający koncentracji i wiedzy o sposobach malowania, cieniowania. Nakładanie warstw tempery połączonej z pigmentami rozpoczyna się od odcieni najciemniejszych, by stopniowo przechodzić do coraz jaśniejszych i najjaśniejszych warstw, kładzionych laserunkowo, w celu wydobycia brył postaci. Malowanie kończy się na wydobyciu twarzy.
Korzystałem z materiałów organizatorów – Ryszard Zaprzałka
Zdjęcia – Tomasz Schenk
